Çiçekli bitkilerde üreme yapıları

Bitkilerdeki üremenin keşfi, çok uzun yıllar boyunca insanoğlunun gayretleri sonucunda ortaya konulmuştur. Bu olayın nasıl gerçekleştiği, Aristo'ya kadar gitmektedir. Fakat Aristo, bitkilerin kendi çabalarıyla ürediğini ileri sürerek bitkilerdeki üreme hücrelerinin varlığına değinmemiştir. Zamanla insanoğlunun tarımsal faaliyetleri ve yapmış olduğu araştırmalarla birlikte, bitkilerde eşey varlığının olduğunu tespit etmişlerdir. Mikroskobun keşfi ve geliştirilmesiyle bu durum daha da aydınlığa kavuşturulmuştur. 

Bitkiler, çiçekli (tohumlu) ve çiçeksiz (tohumsuz) bitkiler olmak üzere ikiye ayrılırlar. Biz burada tamamının eşeyli üreme gerçekleştirdiği çiçekli bitkilerin üreme yapılarını ele alacağız. 

Çiçek

Üreme olayı çiçek denilen yapılarda gerçekleşir. Çiçekli bitkilerde üreme kısaca, çiçekten tohum ve meyve oluşumu ile tohumun, çimlenip tekrar bitki oluşturarak bu bitkinin de çiçek açmasıyla özetlenebilir. Burada olay, bir tohumun çimlenmesi ile başlar. Tohum, bulunduğu ortamın uygun koşulları altında çimlenmeyi başlatır. Ortamda optimum (en uygun) sıcaklık, su ve oksijen bulunduğunda tohumda metabolik olaylar başlar. Bu duruma çimlenme, başka bir ifadeyle tohumun çimlenme güçlüğünü kaldırması denir. Bu aşamadan sonra büyüme durumuna geçilir. Yani tohumda ard arda mitoz bölünmeler gerçekleşerek fidecik meydana gelir. Tohumun çimlenmesinden bitkinin çiçek açıncaya kadarki geçen döneme vegetatif evre denir. Fidecik büyüme, gelişme ve olgunlaşmasını tamamladıktan sonra, üreme görevini yerine getirmek için çiçek açar. Bitkinin çiçek açıp tohum oluşturduğu bölümü içine alan zaman dilimine ise generatif evre denir. 

Şimdi bir çiçeğin en dıştan içe doğru barındırdığı tüm yapılarını inceleyelim: 

Sepaller (çanak yapraklar, kaliks)

Çiçeğin alt bölümünde yer alan yeşil renkli yapraklardır. Sepaller, çiçeğin en dış kısmını oluşturur. Klorofil pigmenti içerip kloroplastlara sahip olduklarından dolayı, fotosentez yapma işlevleri vardır. Bitkilerin tür özelliklerine göre sepaller, ayrı veya birleşik olabilir. Sepallerin tümüne birden kaliks ismi verilir. Temel olarak görevleri, çiçeğin iç kısmındaki yapıları korumaktır.

Çiçeğin bitkiyle bağlantısını sağlayan sap kısma ise, pedisel denir.

Petaller (taç yapraklar, korolla)

Çiçeğin renkli yapraklarına verilen isimdir. Her birine petal denir. Petallerin tümüne birden korolla adı verilmektedir. İhtiva ettikleri pigmentler (renk maddeleri) sayesinde renkli görünürler. Asıl görevleri, tozlaşmaya yardımcı olmalarıdır. Renkli olmaları sayesinde hayvan ve insanların dikkatini çekerek tozlaşmanın gerçekleşmesinde rol alırlar. 

Periant

Sepal ve petallerin hepsine birden verilen isimdir. Başka bir deyişle, kaliks ve korollanın tamamına periant denir.

Tepal ve Perigon

Bazı bitkilerde, sepal ve petaller birleşik yani birleşik her bir sepalle petal tek bir yaprak gibi gözükür. Her sepal ve petalin bir yaprak gibi olma durumuna tepal, tepallerin de oluşturduğu bu yapıya perigon denir. 

Çiçeklerde erkek üreme organı, Stamen

Bir stamen temel olarak iki yapıdan meydana gelir. Bunlar anter ve filament olarak adlandırılan kısımlardır. Bitkinin tür özelliklerine göre, çiçekteki stamen sayısı değişebilmektedir. Bir çiçekteki tüm stamenlere ortak olarak andrekeum ismi verilir. 

Stamen yapısının uç kısmında anter bulunur. Her anter genellikle iki tekadan oluşur. Her tekada da iki polen kesesi bulunur. Polen keselerine mikrosporangiyum da denir. Mikrosporangiyumlarda 2n kromozomlu polen ana hücreleri mevcuttur. 

Anter yapısını taşıyarak reseptakuluma (çiçek tablasına) bağlayan stamenin bir diğer kısmına ise, filament (sapçık) denir. 

Polen oluşumu

Polen keselerinde bulunan mikrospor ana hücreleri (2n), mayoz bölünme geçirerek dört tane (n) kromozomlu mikrosporları meydana getirirler. Her bir mikrospor, bir defa endomitoz bölünme geçirerek iki çekirdekli bir yapıya sahip olurlar. Burada dikkat etmemiz gereken nokta, endomitozun çekirdek bölünmesi olduğunu bilmektir. Dolayısıyla iki çekirdekli bir hücre meydana gelir. İşte bu yapıya polen denir. Polendeki bu iki çekirdekten büyük olanına vegetatif, diğerine ise generatif çekirdek denir. Böylece polen gelişimini tamamlayarak döllenmeye hazır olgun polen tanesi haline gelir. 

Çiçeklerde dişi üreme organı, Pistil

Temel olarak bir pistil, dişiçik tepesi denilen stigma, dişiçik borusu olarak adlandırılan stilus ve ovaryumdan (yumurtalıktan) meydana gelir. Çiçeğin orta kısmında yer alan pistil veya pistiller, bir vazo şeklini andırırlar. Pistillerin tamamına birden ginekeum denir.

Pistilin dışa açılan kısmına stigma denir. Stigma tozlaşmayı kolaylaştırmak amacıyla farklılaşmış bir yapıdır. Pistilin en üst bölgesinde bulunan stigma, yapışkan ve girintili özellikler gösterir. Bu sayede polenleri tutup tozlaşmayı sağlayarak döllenmeye ortam hazırlar.

Stilus, pistilin boyun kısmı olup uzunluğu bitki türüne göre değişebilmektedir. Stilus, stigmada çimlenen polenin oluşturduğu polen tüpü için ovaryuma açılan bir yoldur. 

Ovaryum, pistilin en alt ve şişkin kısmıdır. İçerisinde bir veya birden çok tohum taslağı içerir. Tohum taslarının sayı ve dizilişleri bitki türüne göre değişiklik gösterir. Tohum taslağı, megasporangiyum ismini de almaktadır. Bu tohum taslaklarının her biri içerisinde 2n kromozomlu yumurta ana hücresini taşımaktadırlar. 

Çiçekli bitkilerde yumurta hücresinin oluşumu

Tohum taslağı içerisindeki yumurta ana hücresi (2n) mayoz bölünme geçirerek dört tane n kromozomlu makrosporları oluşturur. Bu makrosporlardan üçünün sitoplazması az olduğundan eriyip kaybolurlar. Geriye kalan bol sitoplazmalı makrospor ard arda üç endomitoz geçirerek sekiz çekirdekli bir hücre meydana getirir. Bu çekirdeklerden iki tanesi hücrenin tam merkezinde konumlanarak polar çekirdekler veya merkezi çekirdekler adını alırlar. Geriye kalan altı çekirdek de üçerli şekilde kutuplara çekilir. Mikropil kısmına gelen üç çekirdeğin ortasında yer alan çekirdek yumurta hücresidir. Diğer iki yanında bulunan çekirdekler ise sinerjit çekirdekler adını alırlar. Yukarıda kalan üç çekirdeğe ise antipod çekirdekler denir. 

Gelecek yayınlarımızda görüşmek üzere. Takipte kalın!