Canlılığın Yapılanması, Biyolojik Organizasyon Düzeyleri

Atomların bir araya gelmesiyle oluşan moleküllerden yeryüzündeki bütün canlıları içine alan biyosfere kadar, tüm canlı sistemlerde yapısal bir düzen vardır. Bu düzen sayesinde, organizmada ve organizmalar arası ilişkilerde bir işleyiş meydana gelmektedir. Canlılardaki bu yapı ve işleyiş birbiri ile sıkı bir ilişki kurmuştur.

Yapının bozulması, işleyişin ortadan kalkması anlamına gelir. Şöyle ki, dört tekerlek ve ana gövdeden oluşan oyuncak bir araba düşünün. Bu parçaların tek başına herhangi bir işlevi yerine getirmesi mümkün değildir. Ancak, oyuncak arabayı oluşturan bu parçaların, doğru bir şekilde bir araya getirilmesiyle oyuncak arabanın, işlevsellik kazanıp hareket ettiği görülür. İşte, belli yapılar belirli bir görevin (işleyişin) meydana gelmesi için bütünlük kurmak zorundalar. 

Düzenli yapının meydana getirdiği işleyiş, canlı sistemlerde kat kat daha kompleks ve hassastır. İnsanlarda kalbi besleyen koroner damarları düşünün. Bu damarlarda meydana gelen bir hasar, kalbin çalışmasını olumsuz etkiler ve hatta tamamıyla durmasına neden olabilir. Kalbin durması, beyne yeterince besin ve oksijenin gitmemesi anlamına gelir ki, böylesi bir durumda insan yaşamı ciddi bir risk altına girmiş olur. Böylece, verilen her iki örnekte de görüldüğü gibi yapısal bütünlüğün korunması, var olan işleyişin devamı için çok önemlidir.

Canlıların en küçük yapı ve işlev birimi olan hücre, belli yapılardan meydana gelerek etkinlik gösterir. Tek hücreden oluşan canlılar olduğu gibi, çoğu canlı türü, birçok hücrenin bir arada bulunmasıyla var olurlar. Çok hücreli canlılarda hücreler dokuları, dokular da organ ve organ sistemlerini oluştururlar. Oluşan bu yapılar da sonuç olarak organizmayı meydana getirir.

Aynı türden organizmalar populasyonları var ederken, farklı populasyonlar da komüniteleri meydana getirirler. Daha sonra komüniteler birleşerek doğal çevre olan ekosistemleri ve ekosistemler de kendi aralarında bütünlük oluşturarak canlı katman olan biyosferi var ederler.

İşte tüm bu canlı sistemler, hem kendi içerisinde hem de içinde bulunduğu çevre ve diğer sistemler ile sıkı ilişkiler kurarlar. Biyolojik organizasyon denilen bu bütünlük ve işleyiş sayesinde hayat var olabilmektedir.

Şimdi biyolojik organizasyonu meydana getiren yapıları en küçük düzeyden başlayarak en büyük düzeye doğru ele alalım:

1. Moleküller

Bütün maddeler, atom denilen yapıtaşlarından meydana gelirler. Birden fazla atomun birleşerek meydana getirdiği yapıya molekül denir. Moleküller, aynı ya da farklı yapıdaki atomlardan oluşabilirler. Moleküler bağlarla bir arada tutulan moleküller, canlılık için önemli bir yere sahiptirler. Çünkü canlıların en küçük yapıtaşı olan hücrenin yapı elemanları çeşitli moleküllerden meydana gelirler. Hücrede bulunan organeller, zar sistemleri ve sitoplazma gibi oluşumlar farklı sayı ve çeşitteki moleküllerden oluşurlar.

2. Organeller

Hücrenin fonksiyonel yapı birimlerine organel denir. Organeller hücrede çeşitli görevleri yerine getirmek için özelleşmiş yapılardır. Hücre metabolizmasında önemli görevler üstlenirler. Hücrenin gelişmişlik düzeyine göre organel sayı ve çeşitleri değişebilmektedir.

3. Hücreler

Canlıların en küçük yapı ve işlev birimi olan hücreler üç temel kısımdan oluşurlar. Bunlar; hücre zarı, sitoplazma ve nükleik asitlerdir (DNA, RNA).  Moleküllerden oluşan bu üç temel yapıdan herhangi birinin olmayışı yapıyı hücre olmaktan çıkarır. Bütünün tamamlanması beraberinde canlılığı getirir ve canlılık hücre ile başlar. Çünkü hücredeki düzen ve yapı metabolizma denilen işleyiş olaylarını ortaya çıkarır. Tek bir hücreden canlı bir birey oluşabilmekte ve hayatını devam ettirebilmektedir. Öte yandan, birçok hücreden oluşan çok hücreli canlılar ise, hücreler arası koordinasyon ve haberleşme gibi üst düzey yapılanmalar ile hayatlarını sürdürmektedirler.

4. Dokular

Birçok hücrenin bir arada farklılaşıp özelleşerek oluşturdukları hücre topluluğuna doku denir. Dokular belli işlevleri yerine getirmek için bütünlük kurarlar. Üstlendikleri görevleri yerine getirmede hücreler arası iletişim mekanizmalarının rolü büyüktür. Bir üst organizasyon düzeyinde dokular ileri bir organizasyon göstererek organları meydana getirirler.

5. Organ ve Organ Sistemleri

Belirli bir görevi yerine getiren dokular bütünlüğüne organ denir. İleri aşamada organlar sistemleri oluştururlar. İnsandaki burun, gırtlak, nefes borusu, akciğerler gibi organ ve dokular hep birlikte solunum sistemini oluşturan elemanlardır. Canlının çevreye uyumunu en iyi şekilde sağlamak amacıyla organ sistemleri de bir araya gelerek organizasyonu daha ileri düzeye taşırlar.

7. Organizma/lar

Birçok hücre, doku, organ ve organ sisteminin aşamalı olarak bütünlük oluşturmuş çok hücreli haline organizma denir. Organizma, atomlardan hücreye/hücrelere evrilmiş bir sürecin sonucudur. Artık bu düzeyden sonra; hareket eden, beslenen, edindiği özellikleri yeni nesillere kalıtabilen (üreyen), solunum, boşaltım gibi hayati olayları gerçekleştirebilen bireyler meydana gelmiştir. Bu biyolojik organizasyon düzeyinden sonraki kapsayıcı üst basamaklar organizmaları (bireyleri) içine alan büyük ölçekteki seviyelerdir.

8. Populasyonlar

Aynı türden oluşan bireylerin (organizmaların) belirli bir alan ve zaman içerisinde oluşturdukları topluluğa populasyon denir. (Morfolojik olarak birbirine benzer ve çiftleştiklerinde verimli döller oluşturan canlılara tür denir.) Populasyonlardaki birey sayısı bazı şartlara bağlı olarak azalıp artabilmektedir. Populasyonların birleşmesinden bir üst düzey olan komüniteler meydana gelir.

9. Komüniteler

Bir baskın türün hakimiyetinde, farklı birden çok populasyonun oluşturduğu bütünlüğe komünite denir. Komünitelere bitki birlikleri de denilmektedir.  Bitkisiz bir alana öncelikle öncü bitkiler ve bu bitkileri takip eden böcek vebenzeri hayvanlar gelir. Zamanla alanda artan populasyonlar, çeşitli aşamalardan geçerek komüniteyi var ederler. Komünitede yer alan populasyonlardan biri birey ve alana hakimiyet bakımından baskın (dominant) hale gelir ve bu baskın tür (populasyon) kontrolünde komünite şekillenip bütünlüğünü oluşturur. Bir üst organizasyon düzeyinde ise komüniteler birleşerek ekosistemleri meydana getirirler.

10. Ekosistemler

Gerçek çevre olarak isimlendirilen ekosistemler, daha geniş bir çevrede hem canlı hem de cansız faktörleri içine alan oluşumlardır. Ekosistemlerde canlılar kendileri ve çevreleriyle etkileşim içindedirler.

11. Biyosfer

Ve en sonunda yeryüzündeki tüm ekosistemler birleşerek canlı katman olan biyosferi meydana getirirler.

Gelecek yayınlarımızda görüşmek üzere. Esen kalın!