Sinir Sistemi Denetleyici ve Düzenleyici Sistem

Bütün canlılar homeostasi denilen kararlı bir iç dengeye sahiptir. Homeostasinin sağlanmasında sinir sisteminin rolü büyüktür. 

Sinir hücrelerine nöron denir. Bir nöron dentrit, nöron gövdesi ve akson yapılarından 
oluşur. 

Sinir dokuda bulunan ve nöronları besleyen, koruyan ve destekleyen hücrelere glia denir.

Duyu organlarında bulunan ve uyarıları alıp sinir hücrelerine ileten özelleşmiş hücrelere reseptör ismi verilir. 

Kas ve salgı bezi gibi tepki yapılarına efektör organ denir. 

- Homeostasinin sağlanmasında sinir sistemi ile birlikte hormonal sistem de görev alır. Sinir sistemi ile verilen tepkiler hızlı ve kısa süreli iken, hormonal tepkiler ise yavaş ve uzun süreli olarak gerçekleşir. 

Nöronlarda bulunan uzun ve genellikle tek uzantıya akson adı verilir. Bir çeşit glia hücresi olan Schwann hücreleri bazı nöronlarda aksonun belli bölgelerini sararak miyelin kılıfı oluşturur. Miyelin kılıf, uyartının (impulsun) nöronda daha hızlı ilerlemesini sağlar. 

Aksonda miyelin kılıfın bulunmadığı bölgelere ranvier boğumu denir. 

Uyartının (impulsun) bir nörondan başka bir nörona veya tepki organına geçmesini sağlayan nörotransmitter maddeler akson uçlarından salgılanır. 

Nöronlarda bulunan kısa ve çok sayıdaki çıkıntılara ise dentrit denir. 

Bir nöronda uyartı iletimi dentritten ⇾ aksona doğrudur. 

Uyarı sonucunda nöronda meydana gelen elektrokimyasal değişime impuls (uyartı veya aksiyon potansiyeli) denir. 

Nöronun gövde kısmında ise hücre çekirdeği ve diğer organeller bulunur. 

- Yetişkin bir insanın sinir hücrelerinde sentrozom organeli bulunmaz ve geçirdikleri özelleşmeden dolayı bölünmezler. 

Bir nöron ile başka bir nöron veya efektör organ arasındaki bağlantı noktalarına sinaps ismi verilir. 

- Sinaps sayısı arttıkça impulsun iletim süresi de artar. Çünkü sinapslarda impuls iletimi daha yavaş olur. 

- Sinapslarda impuls iletimi akson ucundan ⇾ dentride doğrudur. 

- Nöronlarda impuls iletimi elektrokimyasal olarak gerçekleşir ve hızlıdır. Sinapslarda ise impuls iletimi sadece kimyasal olarak gerçekleşir ve yavaştır. 

- Uyarılara tepki verme bütün canlılarda görülen ortak bir özelliktir. 

Nöronlar işlevlerine göre 3 çeşide ayrılır. Bunlar: 

Reseptör hücreden hücreden aldığı uyarıyı, merkezi sinir sistemine taşıyanlarına duyu nöronu, merkezi sinir sisteminde bulunup duyu nöronundan aldığı impulsu değerlendirip oluşturduğu cevabı motor nörona iletenlerine ise ara nöron adı verilir. Ara nörondan yani merkezi sinir sisteminden aldığı impulsu efektör organa getirerek tepkinin oluşmasını motor nöron çeşidi sağlar. 

- Merkezi sinir sistemi (MSS), beyin ile omurilikten oluşur ve bu yapılarda ara nöron bulunur. (İmpulsun değerlendirilmesi ve cevabın oluşumu burada gerçekleşir.)

Uyarı⇾Reseptör Hücre⇾Duyu Nöronu⇾Ara Nöron⇾Motor Nöron⇾Efektör Organ 

- Duyu veya ara nöronu hasar gören bir insan ağrı hissetmez ve tepki vermez. Ancak motor nöronu hasar gören bir insan ağrıyı hisseder ama tepki vermez. 

Bir nöronda, impuls oluşturabilen en düşük uyarı şiddetine eşik değer denir. Eşik değerin altındaki uyarılara nöron tepki vermez. Eşik değer ve üstündeki uyarılara ise nöron aynı şiddette tepki verir. İşte bu duruma ya hep ya hiç kuralı denir. 

Birçok sinir hücresinden oluşan sinir demetinde ya hep ya hiç kuralı yoktur. Sinir demetinde bulunan her nöronun eşik değeri farklı olacağından uyarı şiddetinin artması ile verilen tepki de belli bir değere kadar artacaktır. 

Sinir hücresinin (nöronun) impuls gelmeden önceki haline polarizasyon denir. Polarizasyon durumunda bulunan bir nöronda, hücre dışı pozitif yüklü iken hücre içi negatif yüklüdür. Yani hücre dışında, Sodyum miktarı fazla, Potasyum miktarı az iken; hücre içinde ise Sodyum miktarı az, Potasyum miktarı ise fazladır. Bu farkın sağlanmasında Sodyum Potasyum pompası aktif taşıma ile ATP harcayarak görev alır. 

Nöronun impuls geldiği andaki haline ise depolarizasyon denir. Depolarizasyonda Sodyum kanalları açılır ve difüzyonla hücre içine Sodyum girişi artar. Sonuç olarak hücre içi pozitif, hücre dışı ise negatif yüklenir. Depolarizasyonda bulunan bir nöron yeni bir impulsu algılamaz. 

Nöronun impuls geçtikten sonraki haline ise repolarizasyon denir. Bu olayda Sodyum kanalları kapatılır, Potasyum kanalları açılır. Hücre dışına difüzyonla çıkan Potasyum iyonları hücre dışının pozitif, hücre içinin ise negatif yüklenmesini sağlar. 

- Bir nöronun tekrar uyarı alıp impuls oluşturabilmesi için polarizasyon durumuna geçmesi gerekir. Repolarizasyondan sonra Sodyum Potasyum pompası devreye girerek, aktif taşıma ile ATP kullanıp, Sodyum iyonlarını hücre dışına, Potasyum iyonlarını ise hücre içine alarak nöronu polarizasyon durumuna getirir. İşte bu üç olay ile nöronlarda impuls iletimi gerçekleşir. 

- Bir nöronda impuls iletim hızını; miyelin kılıfın varlığı, akson çapının artması ve sıcaklığın belli bir değere kadar yükselmesi arttırır. 

- Bir nöronda uyarı şiddetinin artması, impuls iletim hızını değiştirmez. 

İki nöron arasındaki bağlantı bölgelerine sinaps demiştik. Dentritten akson ucuna gelen impuls, akson ucundan salgılanan nörotransmitter maddeler yardımı ile sinapstan bir sonraki nörona geçer. 

Nörotransmitter maddelerin akson uçlarından sinaps boşluğuna aktarılması ekzositoz olayı ile olur. (Bu olayda ATP kullanılır.) 

Nörotransmitter maddeler, bir sonraki nöronun dentrit uçlarındaki reseptörleri uyararak Sodyum kanallarının açılmasını ve nöron depolarizasyon olarak impulsu iletmesi sağlanır. 

Nörotransmitter maddeler daha sonra enzimler tarafından parçalanarak devre dışı bırakılır. 

Akson ucuna gelen impuls, önüne gelen her nörona aktarılmaz. Seçici direnç ile karşılaşır. Seçici direnç sayesinde, impuls belirli bir yönde ilerleyerek hedef organa ulaşır. Aksi durumda impuls tüm vücuda gereksiz yayılırdı. 

İmpuls, akson ucundan bir sonraki nörona aktarılırsa kolaylaştırıcı sinaps, engellenirse durdurucu sinaps adını alır.